نشست "بازخوانی بخشی از حقوق شهروندی در نهج البلاغه" با حضور دکتر احمد خاتمی در دانشگاه بیرجند برگزار شد.

در آغاز جلسه، دکتر علی اکبر محمدی مدیر فرهنگی دانشگاه ضمن خیرمقدم و تشکر از جناب آقای دکتر احمد خاتمی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگر نهج البلاغه و مصصح نسخ تاریخی و بیان گوشه ای از فعالیت و توانایی ایشان ابراز امیدواری کرد که همچنان نشست های تخصصی حوزه نهج البلاغه با همکاری بنیاد بین المللی نهج البلاغه ادامه داشته باشد.

 دکتر زنگوئی، معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه نیز درصحبت بیان داشتند: متأسفانه آنچه در جهان مدرن مطرح شده و جا افتاده است این است که در جوامع مدرن چه دینی و چه غیر دینی بحثی از حقوق برای انسان ها نبوده و در جوامع مذهبی مثل یهودیت و حتی اسلام مسئله تکلیف برجسته و مصطلح حقوق اصلا مطرح نبوده است. اما با نگاه به نهج البلاغه در می یابیم حرف تازه ای که اندیشمندان به آن رسیدند قانون طلایی اخلاق است، که در جای جای نهج البلاغه و به خصوص نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر از حقوق شهروندی به صورت واضح تر و پیشرفته تر از جوامع امروزی صحبت شده است. ایشان از دکتر خاتمی خواستند مسئله حق و تکلیف و مسئله حقوق و مطرح بودن آن در کلام معجزه وار امیرالمؤمنین را توضیح دهند.

استاد خاتمی در ابتدا از دانشگاه بزرگ بیرجند و معاونت فرهنکی و اجتماعی و بنیاد نهج البلاغه سپاسگزاری کردند. وی گفت: همکاری و ارتباط مداوم و علمی تر و صمیمانه تر با دانشگاه مورد امتنان است. همچنین از حسن سلیقه در انتخاب موضوع بحث «بازخوانی بخشی از حقوق شهروندی در نهج البلاغه» تشکر کردند.

وی افزود: اصطلاح شهروندی در تاریخ بشر خیلی سابقه ندارد حدود 200 سال است که بحث هایی در خصوص حقوق شهروندی در کشور انجام می شود. در سال 1889 در جوامع غربی مثل آمریکا در مورد آزادی انسان صحبت شد و دو سال بعد از آن اعتراض به قانون اساسی شد و مواردی به آن اضافه شد مثل آزادی بیان، آزادی قلم، آزادی شغل، حمل سلاح و ... .

در دوره رنسانس و بعد از انقلاب فرانسه و بعد از استقلال آمریکا حدود سال 1800 میلادی زمانی که قانون اساسی آمریکا مدون شد (1379 م) نگاه دو جانبه به غرب لیبرال و تفکرات نوع گرایی و اراده انسان وجود داشت. الگویی که ناشی از تفکرات عقل گرایانه و عقل محور بود و به شرق هم سرایت کرد.

در بلوک شرق با توجه به مبانی نظری که داشتند به جای آزادی اختیار و آزادی انسانی، موارد به سمت اقتصاد و سیاست سوق دادند که البته این امر مورد انتظار هم بود چون پایه تفکرات کمونیسم و سرمایه داری بود.

در کشورهایی مثل ایران حقوق شهروند گنگ و مبهم بود و با انتقاد کشورهای مجامع بین الملل مواجه بود و به عنوان جهان سوم از آن یاد می شد.

به تصور آقای خاتمی حقوق شهروندی سابقه ای بیش از 30 سال ندارد و اولین بار در ایران صدری افشار بود که این کلمه خوب را ساخت و در ادبیات عموم رواج داد (1377). شهر به معنای وسعتر کشور تلقی می شود مانند شهربانو (ملکه، بانوی کشور) و شهروند که بار معنایی مدنی و سیاسی در ذهن وارد می کند و فرد را دارای تعهدات و مطالباتی می کند. شهروند یک اصطلاح سیاسی اجتماعی و حقوقی است و مانند معنای امروزی خود معنای دم دستی ندارد و باید دید حقوق شهروندی چه بار معنایی را خود حمل می کند؟

یکی از حقوق شهرندی تابعیت است که برای طرفین وظایفی را ایجاد می کند، حفظ ارزشهای کشور و ملت مانند پرچم، سرزمین و ارزش های انسانی و اجتماعی و ... از طرف فرد تبعه و حفظ امنیت و آسایش و زندگی فرد از طرف کشوری که تبعه را پذیرفته است. هر فرد برای یافتن معنی دقیق شهروند لازم است یک سری آگاهی نسبت به حقوق خود داشته باشد مانند مطالبه گری، روحیه خواهندگی از نظام و حکومت و راه در یافت و احیای حقوق خود را بداند. حقوق شهروندی در سطوح بسیار ارزشمند می تواند باشد مثل بحث آزادی انسان و این از نوع شهروندی است که نباید آن را به کسی داد و یا از او گرفت، حق حیات، حق زندگی که همه باید داشته باشند و به دولت و حکومت مربوط نیست بلکه بعد معنوی قضیه است. حقوق انسانی انسان که با عزت و کرامت و شوکت و آزادی باید زندگی کند هم از نظر کمی و کیفی در زندگی و هم در دایره وسیعتر مشترکات کلی مثل صلح، آرامش و ...

فقط در نظام های زورگو و استبدادی، انسان ها آزاد نیستند و حق و حقوق افراد سلب می شود. در کشورهایی مثل آمریکا و یا جاهای دیگر آزادی به انسان ها را به معنی این که به افراد آزادی داده شود نیست بلکه فراهم کردن محیطی که در آن کرامت انسانی، ارزشمندی و اختیارات فرد رعایت می شود مطرح است.

کرامت، خدادادی است و حفظ آن دو جنبه فردی و اجتماعی دارد، فرد و حکومت باید شرایطی فراهم کنند که با احساس آسودگی و آرامش خیال، کرامت حفظ گردد. حقوق شهروندی در این حد و حدود باید متعالی باشد. در نهج البلاغه علاوه بر تأکید بر حقوق انسانی، به رعایت حقوق حیوانات نیز سفارش شده است.

در سال 1395 رئیس جمهور منشور حقوق شهروندی را ابلاغ کرد و مهمترین این حقوق، حق حیات، سلامت، آزادی، امنیت، داشتن اطلاعات، استفاده از فضای مجازی، حق تجمع و راهپیمایی، اداره شایسته، تدبیر و اندیشه، تابعیت، رفت و آمد، خانواده ، اقتصاد شفاف و عادلانه و رقابتی، مسکن، رفاه، مشارکت فرهنگی، آموزش و پرورش، محیط زیست، صلح، امنیت و اقتدار ملی در این زمینه اعلام و حمایت شده است.

در 1400 سال قبل با در نظر گرفتن ابعاد مکانی و زمانی می بینیم که اولین کار، ارزش نهادن بر امور متعالی بود که در نهج البلاغه مطرح شده است و امروزه حقوق شهرندی با در نظر گرفتن برخی ملاحظات مکانی و زمانی باید باشد مثل فضای مجازی و هوای پاک که در گذشته مطرح نبوده است و حقوق شهرندی در همه جا و همه وقت یکسان نیست. درست است که مشروعیت حکومت ها را در سازمان های بین المللی با رعایت حقوق شهروندی تعریف می کنند اما در مسیر هدف اصلی مورد نظر بیان می شود و در یک شاخه و یک زمینه می تواند که حقوق شهروندی مورد تهاجم قرار گرفته شود.

 نکته اول این که: نامه حضرت علی (ع) به مالک اشتر به عنوان یک سند حکومتی است که از طرف یک خلیفه مقتدر از نظر مسلمین و یک امام معصوم از نظر شیعیان به یک امیر امین است برای منشور حکومت او در مصر. (این که به امیر خود می فهماند که خیلی فکر نکن حاکم شدی و سوار بر مردم خواهی شد. خیلی قبل از تو افرادی حکومت کرده اند و کارهای خوب کردند نروی کارهای خوب آنان را خراب کنی)

نکته دوم:  یک روش معکوس است و وارد شدن از این راه که حاکمان و امیران اسلامی چه وظایفی بر مردم دارند و این ناشی از چه حقی بر مردم است. وقتی گفته شده با مردم به عدالت رفتار کن باید دید اینجا چه حقی برای مردم ایجاد شده و شیوه برخورد با مردم چگونه باید باشد؟  در قران نیز ایجاد حقوق از همه زوایا در نظر آمده است.

دکتر خاتمی همچنین بیان کرد: یک منبع ارزشمند از امام سجاد (ع) که حاوی برجسته ترین آثار حقوقی در جامعه اسلامی است و از افتخارات است رساله الحقوق است که کمتر به آن توجه شده است اما بسیار دقیق و آشکارا و صریح مطالب حقوقی را بیان فرموده اند. وی افزود در مطالب ترتیبی که آماده کرده است،  فهرستی از حقوق حاکم بر مردم و حقوق مردم بر حاکم و حقوق فرزند بر والدین و بالعکس و دیگر موارد وجود دارد که باید آن را مطابق با قوانین خود منطبق و مورد استفاده قرار دهیم.

یک سری از حقوق در نهج البلاغه به مالک  اشتر، حقوق سیاسی است و یک سری حقوق غیر سیاسی است مانند این که مسئول در برخورد با مردم مغرور نباشد مردم دوست باشد و انسان دوستانه و مدبرانه و مهربان به امور مردم رسیدگی کند. همه کسانی که نیازمند هستند متواضع هم هستند اما ارزش آن زمانی ایجاد می شود که قدرتمند باشی و تواضع کنی مانند تواضع یک حاکم و تواضع یک استاد قدرتمند، که در این صورت نتیجه حاصل شده خیلی بیشتر از مسائل سطحی خواهد بود و زیر بنای مسائل ارزشمند تری برای جامعة آینده، ساخته خواهد شد. حضرت در توصیه خود به مالک فرمودند اگر حکومتی که از آن برخورداری، بزرگی و خود بینی بر تو پیش آورد آنگاه به عظمت خدا نگاه کن و به او پناه ببر که قدرتمندترین قدرت هاست و از مسیر اصلی منحرف مباش. یکی دیگر از توصیه های حضرت ندادن امتیاز به نزدیکان و اطرافیان خود است «به استنباط این که حق شهروندی است که در حکومت حضرت علی (ع) افراد بتوانند از بیت المال در حد مساوی و عادلانه برخوردار باشند.» این که اگر والی انتخاب شود و آن والی نیز نزدیکانی خواهد داشت و اگر خصلت های نادرستی داشته باشند ریشه دار خواهد شد در حکومت تو، پس اینها را از خود دور کن، دود بی ملاحظه بودن آنان در چشم حکومت تو خواهد رفت. ای مالک حق نداری چیزی که مردم در آن با هم برابرند از آن خود کنی برای نگهداشتن پست خود به مردم چیزی می دهی که باید فردا پاسخگو باشی ... و خدا داد ستمدیده را از تو می ستاند.

از این مطالب می توان فهمید که یک جامعه مدنی افرادی این گونه باید داشته باشد که مشارکت و مباشرت مردم را نادیده نگیرند و دست مردم را در مشارکت باز بگذارند و برخی کارها مثل رسیدگی به نیروها و توجه به عملکرد آنان را خود انجام دهند.

در نامه سه بار به دادگری و عدالت توصیه شده است و گفته شده داد خدا و مردم و کسانی که به آنان مهر می ورزی را بدهید. عدالت را در مورد همه اجرا کن و اگر چنین نکنی ستم کرده ای و هر کس با مردم ستم کند خدا دشمن او می شود و تا وقتی توبه نکند خدا دشمن اوست.

عدالت در شهرها باید مورد چشم روشنی حاکم باشد و باعث خرسندی او باشد که در حکمرانی او حق مردم رعایت می شود. مردم باید در سایه عدالت باشند و حکومت با عدالت استمرار می یابد. در راه به جا آوردن حقوق باید بردبار بود و در اجرای حق اگر لازم شد به زیان دستیاران و خویشان خود عمل کرد زیرا برای قوانین متعالی تر تلاش می شود.

از دیگر فرمایش های حضرت علی (ع) که آقای دکتر خاتمی مورد بحث قرار دادند این بود که جلب اعتماد مردم کن، اگر رعیت به تو گمان ستم برد آشکارا عذر خویش را با آنان در میان نه (شفاف سازی کن) با رعیت مدارا کن و آنان از تو توقع سلامت نفس دارند و عیوب مردم را بپوشان. زیرا مردم عیوب دارند که فرمانروا سزاوارترین مردم در پوشاندن آن است پس مبادا در عیب هایی که بر تو پنهان است کنجکاوی کنی. (برخی عیب یابی قوی دارند و برخی عیب سازی قوی دارند) مواردی که بر تو پنهان است خدا قضاوت می کند. عیب مردم پوشیده دار تا خدا آبروی ترا حفظ کند.

 دکتر خاتمی بیان داشتند که برای نوشتن قانون اساسی ابتدا محققان و قانون نویسان باید نهج البلاغه را بررسی کنند بعد قانون نوشته شود. مطالب نهج البلاغه پر از انسانیت است و سخنان آرام­بخش آن ایجاد کننده امنیت اجتماعی و امنیت فردی است.  لازم است که جامعه اسلامی حسن ظن داشته باشد. توصیه امام علی (ع) برای بخشش مردم و مهربانی با آنان سرلوحه امور باید باشد و در مورد عفو و بخشش سه کلمه دارند شامل: لطف، محبت و مرحمت.

یعنی در دل و فطرت تو دوست داشتن مردم باشد بگذار به تو دلگرم باشند، احساس پشتیبانی از طرف تو داشته باشند بدلیل این که برادر دینی می خواهند حق حیات حق مسلم آنان است و آسایش زندگی آنان در سایه مهربانی و محبت و لطف حاکم است. بگذار مردم تصور کنند در سایه حکومت و در پناه آن هستند.

نکته دیگر این که رعایت حال و حقوق مردم حتی در واجب ترین مسائل باید بشود. حضرت به مالک فرمودند: ای مالک هر وقت امام جماعت شدی نه چنان باش که نمازگزاران را برانی و نه چنان که نماز را تباه کنی. حضرت فرمودند در مأموریت یمن از رسول الله پرسیدند نماز با مردم چگونه باید باشد؟  رسول الله فرمودند مانند نماز با ناتوان ترینشان نماز بخوان و با مردم مهربان باش ( یک سوال پرسیده شد و دو جوابت دریافت شد به دلیل اهمیت رعایت حال مردم) آنقدر رحمت و لطف و محبت در نزد پیامبر مهم است که پیامبر رحمت است.

دکتر خاتمی گفتند به روش معکوس متن نامه بخوانید و حقوق شهروندی را تعریف کنید. نگاه والای حضرت به حقوق باعث حسرت خوردن است که بعد از 1400 سال آرزوی این وجود دارد که رعایت حال مردم در امنیت و سلامت اخلاق و ... باعث رسیدن آنان به درجات تعالی و ترقی بود اگر میسر می شد.

آقای دکتر محمدی ضمن سپاسگزاری از سخنان دکتر خاتمی، یادآور شد که بارها انسان در قرآن مورد تکریم قرار گرفته و محور این تکریم دانش و اندیشه است، مهمترین حق مردم گسترش دانایی است در آن صورت جامعه هوشمند خواهیم داشت و بسیاری از آسیب های اجتماعی را نخواهیم داشت و نهج البلاغه به مردم حاکمیت را آموزش می دهد و این که شما بر من حقی دارید و من بر شما حقی دارم. از حقوق شما بر من این است که شما را بیاموزم تا دانا و آگاه شوید و پرورش یابد. وی اذعان داشت که از شاید مهمترین حق میان حاکمیت و مردم گسترش دانایی و آگاهی باشد که در این صورت جلوی بسیاری از آسیب های اجتماعی که برگرفته از جهل و نادانی است گرفته می شود.

دکتر خاتمی در تأیید گفت: بله الحمد الله که به کمال مطلب را بیان کردید و بحث های امیرالمومنین رابطه رهبری و مردم و حقوقی است که اینها بر هم دارند و یکی از این حقوق آگاه کردن مردم از حق خودشان است با تعلیم دادن و تربیت جامعه اسلامی و این مشکل در کشورهای جهان سوم دیده می شود که نسبت به حقوق خود کم اطلاع هستند و دست آوردهای حکومت را لطف آنان می دانند. در بر طرف کردن نیازهای مردم باید آموزش هایی برای آداب آن هم باشد، دنیای مجازی مورد نیاز بود و رواج یافت اما آموزش آداب آن حق مردم بر حکومت بود.

در پایان دکتر زنگویی بیان داشتند: شهروند باید آگاهی داشته باشد نسبت به وظیفه و شهر خود و این نکته بسیار دقیق و با اهمیت است. اما در مورد دانشجویان و مباحثی که در دانشگاه آموزش می بینند لازم است برای هر خط مشی تعاریفی ویژه خود آن داشته باشیم و تعریف حقوق در مباحث دینی و حقوق در مسائل امروزی و آکادمیک ابهاماتی دارد که باید بررسی و روشن شود. وقتی از حق صحبت می شود دو طرفه است وقتی محق می شویم یک طرف دیگر مکلف و موظف است و محق بودن مردم به این معناست که حکومت مکلف است و اگر حکومت حق دارد من موظفم که جانبداری کنم و حق حکومت را رعایت کنم، همیشه این رابطه برقرار است و این بازی در میدان حقوق شهروندی اعمال می شود.