شرحی بر زندگی محمد ابراهیم شوکت الملک

محمد ابراهیم خان علم مشهور به شوکت الملک دوم، زمین دار بزرگ و حاکم منطقه بیرجند، جنوب خراسان و سیستان، در سال ۱۲۵۹ خورشیدی در بیرجند زاده شد. پدرش امیرعلم‏خان حشمت‏الملک مالک و والى قائنات بود. وی از چهره ‌های موثر در تاریخ ایران در اواخر دوران قاجار و اوائل دوران پهلوی بود. محمدابراهیم تحصیلات مقدماتى را در نزد معلمین خصوصى فراگرفت، سپس مدتى آموزش نظامى دید و در تیراندازى و اسب‏سوارى و جنگ هاى پارتیزانى مهارت کامل یافت. در ۱۲۸۳ پس از فوت برادرش محمداسماعیل‏خان، حکومت قائنات و سیستان از طرف مظفرالدین‏شاه به او واگذار شد و لقب امیر شوکت‏ الملک گرفت.

وی که از طرفداران مشروطه بود پس از انتصاب به این شغل، نظم و ترتیب خاصى براى اداره امور در پیش گرفت. براى ایجاد و توسعه‏ى امنیت، واحدهاى نظامى از سوار و توپخانه و پیاده تشکیل داد، و مدرسه‏ى افسرى نظام شوکتیه را بنیاد نهاد و تا حدودى منطقه را آرامش بخشید چنان که در جنگ بین‏الملل اول، انگلیسها براى حفظ هندوستان متوسل به امیر شوکت‏الملک شدند. او نیروئى از چریک تشکیل داد که سربازان آن ایرانى بودند و توسط افسران انگلیسى اداره مى‏شدند و بودجه‏ى آن را کنسولگرى انگلیس تامین مى‏کرد و در زابل و قائنات مستقر بودند.
وی از خاندان عرب خزیمه علم بود، که تبارشان به خازم بن خزیمه سردار عرب و فاتح خراسان می‌رسید. این خاندان بیش از هزار سال در منطقه خراسان سکونت داشته و از اواخر دوران صفوی تا پیروزی انقلاب، حکومت را در جنوب خراسان و سیستان در دست داشتند. خاندان خزیمه پس از وصلت با طایفه عرب علم به «علم» یا «خزیمه علم» شهرت یافتند. محمد ابراهیم خان علم، در جوانی به قدرت رسید و به فرمان مظفرالدین شاه به حاکم بیرجند و جنوب خراسان گردید و لقب شوکت الملک دوم به وی اهدا گردید. او و خاندانش، مشهور به همکاری با سیاست‌های بریتانیا در ایران بودند. پس از امضای معاهده سال ۱۸۵۷ پاریس، بین ایران و انگلستان که به موجب آن ایران از کلیه حقوق خود بر هرات و افغانستان چشم پوشید، انگلیسیها در راستای استراتژی منطقه‌ای توجه خود را به نواحی شرقی ایران به ویژه خراسان و سیستان معطوف داشتند. در نتیجه در سال ۱۸۷۲ میلادی، دولت بریتانیا، پیوند پنهانی را با امیرعلم خان حشمت‌الملک برقرار کرد و مقرر شد با پول انگلیس یک ارتش محلی در آن منطقه تأسیس شود و مرزهای شرقی ایران را حفاظت کند و در عین حال سدی در برابر توسعه طلبی روسیه تزاری در جهت مستعمره هند باشد. در پی این سیاست خاندان علم سلطه بی‌رقیب خود را بر سراسر خطه شرقی ایران برقرار ساخت و به یک دولت خود مختار محلی تبدیل شد. ناصرالدین شاه این نقش خاندان علم در ۱۸۷۴ میلادی به رسمیت شناخت و وی را به سمت امیر تومانی قشون ایران منصوب کرد.
در اواخر دوران قاجار، به حمایت از رضاخان سردار سپه برخاست و در جریان قیام کلنل محمد تقی خان پسیان همراه دولت مرکزی، با او مقابله کرد. شوکت الملک، از پشتیبانان رضاشاه بود که پس از به قدرت رسیدن وی، و با توجه به ترس شاه از نفوذ وی در منطقه شرق کشور، به تهران فراخوانده شد. او در دوران رضاشاه پهلوی، در سال ۱۳۱۶ استاندار فارس شد. وی در زمان استانداری فارس با دختر قوام شیرازی ازدواج کرد. در ۱۳۱۷ در کابینه محمود جم به وزارت پست و تلگراف معرفى گردید و در کابینه‏هاى دکتر متین ‏دفترى و على منصور و محمدعلى فروغى سمت مزبور را دارا بود. پس از استعفاى رضاشاه، او نیز از کار دولتى کناره‏گیرى کرد و در بیرجند سکونت نموده، به املاک وسیع خود رسیدگى مى‏کرد.
پایه‌گذاری مدرسه شوکتیه، سومین مدرسه پس از دارلفنون و رشدیه، اولین سازمان آبرسانی کشور و لوله‌کشی آب بیرجند، پیش از سایر نقاط ایران و فرودگاه بیرجند، سومین فرودگاه کشور، احداث و وقف بیمارستان امام رضا و... از مهمترین اقدامات وی در بیرجند بود. مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است که سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید و پس از مکتب‌خانه‌های سنتی است. ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم، در سال ۱۳۰۸ه‍.ق به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال ۱۳۱۲ه‍.ق بنای آن به‌پایان رسید. این بنا طی چهار سال از ۱۳۰۸ه‍.ق تا ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۲۶۹ ه‍.ش) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در ماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی به مدرسه تبدیل شده است. پس از مدرسه عالی دارلفنون و کمی پس از مدرسه ابتدائی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می‌شود که به دنبال آن دبیرستان شوکتیه و مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. مراسم جداشدن دبیرستان شوکتیه از دبستان شوکتیه با حضور محمد ابراهیم خان علم و کنسول انگلستان در سال ۱۳۰۳همزمان با انقلاب مشروطیت امیر اسماعیل خان شوکت الملک که فرزندی نداشت یک سوم اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار نمود. محمد ابراهیم خان علم معروف به شوکت‌الملک دوم بعد از سفر به تهران و دریافت مقام حکمرانی و امارت قاینات در صدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی مصرف کند. شوکت‌الملک تحت تاثیر اقدام امیر کبیر در تاسیس مدرس دارالفنون در صدد بر آمد مدرسه مشابهی را در بیرجند تاسیس کند. او در سال ۱۳۲۵ ه‍.ق مطابق با۱۲۸۵ ش در محل حسینیه شوکتیه که توسط برادرش در سال (۱۳۱۲ه ق) ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه نمود.

محمد امیر خان برای تشویق افراد به تحصیل در این مدرسه برای محصلین بی‌بضاعت و خانواده آنها کمک‌های نقدی و جنسی موثری درنظر می‌گرفت. همچنین آیت‌الله شیخ هادی هادوی که از علمای طراز اول آن زمان بود با اعزام تنها پسر خود به این مدرسه در ذهن و فکر مردم اثری عمیق بر جای گذاشت و کار مدرسه رونق گرفت. این در حالی بود که پیش از تاسیس مدارس به سبک جدید، تعلیم و تربیت به عهده مکتب‌خانه‌ها بود که افراد روحانی نقش موثری در آن‌ها داشتند. مدرسه شوکتیه ابتدا به صورت مدرسه ابتدائی بود که پس از مدتی دبیرستان شوکتیه نیز به آن افزوده شد. حقوق معلمین این مدارس نیز از بودجه حکومتی سالانه به صورت نقدی و جنسی پرداخت می‌شد. در سال ۱۳۰۱ش مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ش در دوره دوم دبیرستان دانش‌آموز پذیرفت. شوکت الملک دوم و همچنین روحانی خوش‌نام محلی شیخ محمد موحد برای تشویق مردم و جذب بیشتر دانش‌آموزان، دختران خود را به این مدارس فرستادند. در سال ۱۳۰۱ به منظور تصریح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوکتی و دخترانه به شوکتیه نامگذاری گردید. همچنین دبیرستان پسرانه شوکتی در سال ۱۳۰۳ش از دبستان جدا شد. شوکت الملک دوم، ۴ فرزند داشت که همگی در بیرجند متولد شده و در مدرسه شوکتیه تحصیل نمودند. تنها پسر وی، اسدالله علم، نخست وزیر و از دوستان نزدیک محمدرضاشاه پهلوی گردید، به طوری که نقش مهمی در تصمیم گیریهای محمدرضا شاه داشت. وی سرانجام در سال ۱۳۲۲ درگذشت.

منبع مطلب: وب سایت عصر اسلام