دکتر محمد حسن گنجی

محمدحسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسه  شوکتیه بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشته تاریخ و جغرافیا به دریافت درجه کارشناسی نائل گردید. سپس به‌ عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا که از جهاتی معادل فوق لیسانس محسوب می شد را اخذ کرد دوره  خدمت دبیری ایشان در دانشگاه چهارده سال به طول انجامید تا اینکه در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحده  آمریکا شد و دکتری خود را در رشته  جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کرد و پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجه  استادی در سال ۱۳۵4 بازنشسته گردید. بااین‌حال، وی هیچ‌گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. از سال ۱۳۷۰ به‌عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت. وی، علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست اداره کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقه آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیته اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.

خاطرات و وقایع دوران تحصیل

گنجی خود چنین می‌گوید: «من با دبیری در دانشگاه تهران شروع کردم و بعد از ۱۳ سال استادیار این دانشگاه شدم. اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیه جغرافیا به ایران برگشتم و در سال دوم گشایش دانشگاه تهران به‌همراه دو نفر از همکارانم رشته جغرافیا را پایه‌گذاری کردیم. بعد از ما شش نسل جغرافیدان در ایران تربیت شده‌است که من به‌نوعی احساس می‌کنم پدربزرگ این جریان باشم. مدتی رئیس دانشکده و معاون دانشگاه تهران بودم. در دوران بازنشستگی هم دانشگاه بیرجند را تأسیس کردم. قبل از انقلاب، مدتی معاون پارلمانی وزارت راه بودم. پس از انقلاب، در دوران جنگ ایران و عراق، مشاور وزیر دفاع بودم. حالا هم در دانشگاه شهید بهشتی مشاور دانشکدهٔ علوم زمین هستم و دو دانشجوی دکتری دارم. بیش از صد مقاله به فارسی و انگلیسی نوشته‌ام و چهارده کتاب درسی به چاپ رسانده‌ام. مهم‌تر از همه این‌ها انتشار کتابی با عنوان جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، که داستان علم جغرافیا در کشور است. پانزده سال است که با دائرهالمعارف اسلامی همکاری می‌کنم و این اواخر با مرکز گفتگوی تمدن‌ها ارتباط نزدیک دارم و قرار است اطلس جغرافیایی تمدن‌ها را تهیه بکنم.

محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین‌خوردن در منزل شخصی خود دچار خون‌ریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل شد و تحت عمل جراحی قرار گرفت که در نهایت درگذشت.
پیکر او، پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران، جهت خاکسپاری به زادگاهش، شهر بیرجند، منتقل شد و در تاریخ ۲ مردادماه ۱۳۹۱ در محل بوستان محمدحسن گنجی در خیابان توحید، چهره در نقاب خاک کشید.

جوایز و نشان‌ها

در سال ۱۳۵۴، به‌عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. وی در بیست ‌و نهمین کنگرهٔ اتحادیهٔ بین‌المللی جغرافیایی در کرهٔ جنوبی در سال ۲۰۰۰ میلادی به‌عنوان یکی از ۱۵ جغرافیدان برجستهٔ جهان شناخته شد، همچنین سازمان هواشناسی جهانیWMO، جایزهٔ علمی سال ۲۰۰۱ خود را به او اعطا کرد. وی نشان درجه سه در خدمات دولتی را نیز دریافت کرده‌است. گنجی، از اوایل انقلاب تا پایان عمر، بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره‌های ماندگار، انجمن‌های علمی جغرافیایی و دانشگاه‌ها دریافت کرده‌است.

مشاغل دانشگاهی و غیر دانشگاهی و سمت‌های مورد تصدی دکترگنجی

از دیگر مشاغل وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عضو مادام‌العمر انجمن جغرافیایی انگلستان
• عضو سابق انجمن سلطنتی مردم‌شناسی انگلستان و ایرلند
• عضو شورای عالی آمار
• عضو هیئت تحریریهٔ دائرهالمعارف بریتانیکا
• عضو افتخاری انجمن آمریکایی پیشرفت علوم
• عضو شورای عالی مردم‌شناسی
• عضو انجمن جغرافیایی کشورهای آسیا و آفریقا
• عضو کمیتهٔ ملی آب‌شناسی(یونسکو)
• عضو هیئت ممیزهٔ دانشگاه تهران
• عضو کمیسیون بورس‌های دانشگاهی
• عضو کمیسیون همکاری فرهنگی ایران و فرانسه (دانشگاهی)
• عضو کمیتهٔ جغرافیایی فرهنگستان ایران
• عضو شورای عالی جغرافیایی، وابسته به سازمان جغرافیایی کشور
• عضو کمیتهٔ برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش
• عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی بازرگانی رشت
• عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی علوم اراک
• عضو هیئت امنای مدرسهٔ عالی فنی تهران
• عضو اتحادیهٔ انجمن‌های علمی
• رئیس اولین کنگرهٔ جغرافی‌دانان ایران (1352)
• عضو شورای دانشگاه تهران
• اولین رئیس انجمن جغرافی‌دانان ایران (۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷)

برخی آثار دکتر گنجی

• -جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه. تهران، بنگاه پروین، ۱۳۲۱
• -بشر چیست. ترجمه از آثار مارک تواین. تهران چاپ سوم، بنگاه افشاری، ۱۳۵۱
• -جغرافیا سال پنجم ابتدایی (با همکاری حسین خلیلی‌فر). تهران، بنیاد فرانکلین، ۱۳۳۷
• -جغرافیا ششم ابتدایی با همکاری حسین خلیلی‌فر. تهران، بنیاد فرانکلین، ۱۳۳۷

• آمار بارندگی ایران. تهران، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، ۱۳۳۸

• -کتاب‌های جغرافیای دبیرستان از سال اول تا سال ششم (با همکاری گروه مؤلفان). دههٔ ۱۳۴۰
• -فهرست مقاله‌های جغرافیایی (با همکاری جواد صفی‌نژاد). تهران، دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۴۱
• -جغرافیای ایران (چهار فصل در جلد اول ایرانشهر). تهران، نشریه شمارهٔ ۲۲ کمیسیون ملی یونسکو، ۱۳۴۲
• -اطلس اقلیمی ایران. تهران، مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران، ۱۳۴۶
• -مجموعهٔ ۳۳ مقالهٔ جغرافیایی. تهران، بنیاد جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۵۳
• -جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی. مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷
• -تاریخچهٔ جغرافیا در تمدن اسلامی. تهران، بنیاد دائرهالمعارف اسلامی، ۱۳۶۸
• -نامه‌هایی از قهستان (ترجمه و تعلیق). مشهد، مرکز خراسان‌شناسی،1379