علامه عبدالعلی بیرجندی

نظام الدین عبدالعلی بن محمدحسین بیرجندی از ریاضیدانان و ستاره‌شناسان اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است. شهرت او بدان پایه بود که خواندمیر در حبیب‌السیر ضمن بیان شرح حالش از او این گونه یاد می‌کند: (جامع اصناف علوم محسوس و معقولست و حاوی انواع مسائل فروغ و اصول در علم نجوم و حکمیات بی‌مثل و بدلست و در شیوه  زهد و تقوی ضرب‌المثل) (خواندمیر ،۱۳۶۲،ج۴:۶۱۵). تحصیل علوم عهد خویش را نزد معروف‌ترین استادان زمان در هرات انجام داد. او حکمت و ریاضی و سایر فنون حکمی را نزد منصور بن معین الدین کاشانی فرا گرفت.(دایره المعارف اسلامی،۱۳۸۳،ج۱۳:۳۷۶).

معین‌الدین (پدر منصور) شاگرد و خواهر زاده غیاث‌الدین جمشید کاشانی و همکار و دستیار او در بنای رصد خانه سمرقند و تنظیم زیج گورکانی ((ریج الغ بیگی) بود (میرخواند،۱۳۸۰،ج ۶: ۵۳۶۱) عبدالعلی،علم حدیث را نزد شخصی به نام خواجه حافظ غیاث مطالع کرد(صفا،۱۳۷۱، ج۵: ۳۴۵). در دانشنامه دانش گستر، نام غیاث الدین کاشانی معروف نیز در زمره اساتید عبدالعلی ذکر شده و آمده که عبدالعلی، علم حدیث را نزد او آموخته است (دانشنامه دانش گستر،۱۳۸۹،ج۴: ۷۵۳).

به گفته  روضه الصفا، در گذشت غیاث الدین در سال ۸۳۲ ه.ق روی داده(میر خواند، ۱۳۸۰،ج۶: ۵۳۶۱) در حالی که مطابق دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، عبدالعلی در سال ۹۳۴ ه.ق/۱۵۲۸ میلادی در گذشته است (دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۷،ج۱۳: ۳۵۶) بنابراین به نظر می‌رسد که غیاث الدین کاشانی، استاد مستقیم عبدالعلی نبوده است: یقیناً عبدالعلی دانش و تجربه ی بسیاری از آثار این مرد دانشمند کسب کرده است.

این دانشمند بزرگ بیرجندی، بسیاری از علوم دیگر را از محضر اساتید مشهور و عالمی چون سیف الدین احمد تفتازانی،کمال الدین شیخ حسین قنوی و کمال الدین مسعود شروانی فرا گرفت. از این استادان که خواندمیر از آنان نام برده،کمال الدین شیخ حسین (متوفی ۸۸۸ه ) از عالمان بزرگ عصر خویش و محتسب هرات بود(صفا،۱۳۷۱،ج۵: ۳۴۵).

از لحاظ اخلاقی و اعتقادی، بیرجندی مردی متواضع و پرهیزگار و دین‌دار بود(خواندمیر،۱۳۶۲، ج۴: ۶۱۶). در نجوم، تبحری خاص داشت و ستاره‌ای کشف کرد. شیخ محمد حسین آیتی از هفت اقلیم نقل می‌کند که عبدالعلی از نظر  معیشت اولاد خود که وظیفه دولتی سلطان از آنها باز گرفته نشود، هشتاد ساله تقویم استخراج کرد و به ودیعه گذاشت(آیتی، ۱۳۷۱: ۲۰۶).

شهرت جهانی بیرجندی بیشتر از شهرت وی در زادگاه و کشور خودش است. در کشورهای هند، پاکستان، افغانستان و در میان دانشمندان روسیه و دیگر کشورهای اروپایی شخصیتی کاملاً شناخته شده است و آثار علمی‌اش مورد بررسی، تجزیه و تحلیل دقیق دانشمندان اروپایی و آمریکایی قرار گرفته است(علیزاده بیرجندی ،۱۳۹۰: ۳۴). آوازه او در علم و تقوا سبب شد که فرزندان و نوادگان وی تا صدها سال بعد از رحلتش از معافیت مالیاتی و مقامی ارجمند برخوردار باشند.

آثار و تألیفات

علامه بیرجندی بیش از بیست کتاب در دانش‌های ریاضیات، نجوم، جغرافیا، مکانیک سماوی، تقویم نگاری، منطق، کشاورزی و علوم اسلامی دارد که در نوع خود بهترین آثار علمی هستند. بسیاری از نسخ آثار وی در کتابخانه‌های معتبر داخلی و خارجی موجود است.

ابعاد و اجرام: کتابی است در شناخت مسحت افلاک و کواکب و فاصله ستارگان از مرکز جهان. مؤلف در آن ضمن بررسی اقلیم، به عجایب و شگفتی‌های شهرها می‌پردازد: البلاد ( مدرس تبریزی،۱۳۶۹، ج۱: ۳۵۴) (دو کتاب فوق در مصنفات شیعه بدین صورت معرفی شده: الابعاد و الاجرام و عجایب البلاد): (تهرانی، ۱۳۷۲، ج۱: ۲۹).

بیست باب ( در شناخت تقویم): (همان :۴۷۱/و : فاضل، ۱۳۶۷،ج۳:۱۴۹۵)، تحفه حاتمیه (در اسطرلاب):(تهرانی، ۱۳۷۲،ج۱: ۵۵۹)، تذکره الاحباب(در ریاضی)، شرح الفواید البهاییه (در حاب)، در النظیم خواص القران العظیم که در برخی نسخ ار آن به نام خواص الایات یاد شده است، شرح مجسطی، شرح تذکره نصیریه، تالیف خواجه نصیرالدین طوسی، شرح آداب المناظره(که شرح آداب المناظره عضدالدین ایجی) از جمله کتاب‌های عبدالعلی است.

در مورد تاریخ رحلت وی اقوال مختلفی آمده و این تاریخ را ۹۱۱، ۹۱۶، ۹۲۴، ۹۳۴ ضبط کرده‌اند. اما سال ۹۳۴ ه.ق، به دلیل وجود شواهدی، صحیح تر به نظر می‌رسد و در اکثر منابع روی همین تاریخ تأٌکید شده است. در مورد آرامگاه وی احتمالات مختلفی داده شده است. برخی مدفن او را قبرستان قتلگاه مشهد می‌دانند. با این وجود، دانشمندان افغانی هرات و عده‌ای از پژهشگران معاصر، بجد را به عنوان آرامگاه او ذکر نموده‌اند. با کاوش‌های جدید باستان شناسی و مطالعات انجام شده، احتمال اینکه مدفن وی قبرستان قتلگاه مشهد باشد، رد می‌شود (علیزاده بیرجندی، ۱۳۹۰: ۴۲).

نکته دیگری که بیانگر عظمت شان علمی و آوازه جهانی عبدالعلی بیرجندی است، این است که سال ۲۰۱۲ از سوی یونسکو به عنوان سال عبدالعلی بیرجندی نامگذاری شد و مراسم بزرگداشتی در تیر ۱۳۹۴۱ در یونسکو به مناسبت پانصدمین سالگرد حیات این عالم بزرگ برگزار شد.