چهره های ماندگار
دکتر محمدحسن گنجی
دکتر محمد حسن گنجی در سال 1291 شمسی در بیرجند متولد شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در مدارس شوکتیه به اتمام رساند. این مدارس در بیرجند سابقه چندین ساله داشتند. اولین مدرسه در سال 1326 ه.ق بر اساس موقوفه شوکت آباد تأسیس شده بود، معلمان آن دانشمندان محلی و مهارف پروران غیر بومی بودند که با روش های نوین آموزشی آشنایی داشتند و بوسیله بنیانگذار آن امیر قاین از تهران و سایر نقاط دعوت می شدند از آن جمله می توان میرزا احمد نراقی، شیخ احمد سلیمانی نراقی، کلنل علینقی وزیری، مفیدالممالک و سیدرضی حسین (ناظم هندی) را نام برد و از جمله معلمان محلی: شیخ محمدحسین خان بزرگ، میرزا محمدحسین مهتدی، شیخ علی اکبر ناصح و علامه سید محمد فرزان بودند دکتر گنجی در تمام دوره متوسطه همواره از شاگردان برتر کلاس خود بود و در شش سال دوره متوسطه چهار مدال طلا و دو مدال نقره کسب کرد. ایشان جزو نخستین کسانی بود که دیپلم رسمی از وزارت معارف (آموزش و پرورش) دریافت کرد. پس از آن در سال 1309برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به تهران آمد اما برای تحصیل در این رشته نیاز به دانستن زبان فرانسه بود بنابراین به دارالمعلمین عالی رفت و تاریخ و جغرافیا را انتخاب نمود.
از جمله استادان ایشان در دارالمعلمین عالی عباس اقبال آشتیانی، مسعود کیهان، دکتر عیسی صدیق، بدیع الزمان فروزانفر، سید کاظم عصار، وحید الملک شیبانی، اسدالله بیژن و دکتر صادق شفق بودند.
دکتر گنجی پس از دریافت لیسانس تاریخ و جغرافیا در شهریور 1312 جزء آخرین محصلان اعزامی، به اروپا رفت. همزمان با تأسیس دارالمعلمین عالی یعنی در سال 1307 قانون اعزام محصل به خارج از تصویب مجلس شورا گذشته بود که به موجب آن هر سال 100 نفر از میان دیپلمه های مدارس ایران به حکم یک امتحان مسابقه ای برگزیده شده برای ادامه تحصیل در رشته های مختلف علوم و فنون به کشورهای اروپایی اعزام می شدند. در سال 1312 دکتر گنجی در آخرین دوره اعزام محصل به خارج در امتحان ورودی رشته خود مقام اول را بدست آورد و به دلیل آشنایی قابل قبول با زبان انگلیسی عازم انگلستان گردید و به دانشگاه ویکتوریای منچستر که یکی از پنج دانشگاه معتبر آن روز انگلستان بود معرفی گردید.
در دانشگاه منچستر او پنج سال تمام به تحصیل در شاخه های مختلف علم جغرافیا و علوم وابسته بدان پرداخت و با گذراندن دوره های نظری و عملی این دانش موفق شد در سال 1317 درجه لیسانس اختصاصی در جغرافیا را که معادل فوق لیسانس دیگر کشورهای اروپایی بود به دست آورد. در آن زمان در انگلستان ادامه تحصیل به منظور اخذ درجه دکتری بجز در رشته های پزشکی متداول نبود لذا وی بلافاصله پس از پایان تحصیلات خود در به ایران مراجعت نمود و چند روز پس از ورود به تهران در مهرماه 1317 به سمت دبیری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی که دارای کلاس های درس مشترک بودند به تدریس جغرافیا پرداخت. اشتغال دکتر گنجی در دانشگاه تهران با سمت دبیری حدود 14 سال طول کشید و در آن مدت وی حدود 10 درس جدید و مختلف را تدریجا وارد برنامه رشته جغرافیا ساخت و همه را رأسا به تناوب و در سال های تحصیلی مختلف تدریس می کرد. در این مدت نداشتن درجه دکتری سد بزرگی در راه پیشرفت او در خدمت دانشگاهی بود. با شرکت و موفق شدن در بورس بنگاه فورد امریکا برای تکمیل تحصیلات به امریکا عزیمت کرد و در دانشگاه کلارک که از مراکز بسیار معروف آموزش جغرافیا بود که تنها دارندگان لیسانس اختصاصی جغرافیا را برای ادامه تحصیل در دوره های فوق لیسانس و دکتری می پذیرفت ثبت نام نمود. از سال 1331 تا 1333 در آنجا به درس و تحقیق پرداخت و موفق به اخذ درجه دکتری در رشته جغرافیا گردید. پس از این دوره دوساله به ایران مراجعت کرد و پس از طی پنج سال دوره دانشیاری به رتبه 10 استادی غیرتمام وقت دانشگاه تهران ارتقاء یافت و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد. در مهرماه 1347 دکتر گنجی خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفته ودر زمان ریاست دانشگاهی پروفسور رضا مقام معاونت اداری و مالی دانشگاه به او تفویض شد و سپس مشاور دانشگاه شد و از آبان 1348 در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه تهران انجام وظیفه کرد و در همین دوره بود که انجمن جغرافیدانان ایران را به وجود آورد. وی از اواخر خرداد 1353 عهده دار ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت 37 ساله دانشگاهی خود در اینن سمت باقی بود. در اول بهمن 1354 به افتخار بازنشستگی نایل آمد و در 15 بهمن همان سال دانشگاه تهران طی مراسمی عنوان استادی ممتاز دانشگاه تهران را به ایشان تفویض کرد.
دکتر گنجی در اول مهرماه 1354 به موجب ابلاغ وزیر علوم و آموزش عالی مأموریت یافت که مقدمات تهیه و تشکیل دانشگاهی را در بیرجند فراهم سازد و در تیرماه 1355 به سمت ریاست موسسه آموزش عالی بیرجند برگزیده شد و در مدتی کوتاه با تلاش فراوان آن موسسه را به وجود آورد به طوری که در مهرماه 1356 آن موسسه با پذیرش 120 دانشجو کار رسمی خود را آغاز کرد.
دکتر گنجی در مدت غیر تمام وقت خود در دانشگاه تهران همواره در مشاغل غیر دانشگاهی نیز اشتغال داشته است از جمله از مهرماه 1335 تا مهرماه 1347 علاوه بر استادی دانشگاه، ریاست اداره کل هواشناسی ایران را نیز عهده دار بود. او در حقیقت بنیانگذار هواشناسی ایران است که در مدت 12 سال تصدی، بر اساس و پایه علمی قابل تحسینی در حدود امکانات آن زمان ایجاد شد و توسعه یافت و امروز یکی از مهم ترین مراکز علمی کشوردر سطح ملی و بین المللی به شمار می آید. از اردیبهشت ماه 1342 تا مهرماه 1347 که به سمت معاونت دانشگاه تهران برگزیده شد مقام معاونت پارلمانی وزارت راه را نیز عهده داربود. دکتر گنجی در تمام مدت تصدی ریاست هواشناسی ، نماینده ثابت دولت در سازمان هواشناسی جهانی و علاوه بر این، مدت پنج سال رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرائی سازمان مزبور بوده است. وی از جمله دانشمندان معدود ایرانی است که سالها با هیأت تحریریه دایره المعارف بریتانیکا و موسسات معتبر مشابه همکاری داشته است.
دکتر محمد حسن گنجی زمانی کار خود را در رشته جغرافیا آغاز کرد که اغلب دست اندرکاران آموزش جغرافیا و فعالیت های علمی جغرافیایی کنونی کشور زاده نشده بودند. غالب اساتید جغرافیای کنونی دانشگاه های ایران یا مستقیما در زمره شاگردان دکتر محمد حسن گنجی بوده اند و یا غیر مستقیم از شخصیت علمی و تالیفات وی بهره گرفته اند.
استاد در رشته های مختلف جغرافیای انسانی صاحب نظر است اما شهرت بین المللی وی بیشتر در زمینه مطالعات و انتشار گزارش ها و مقالات هواشناسی است، به گونه ای که تمام کتاب ها و مقالات منتشره در پهنه جهانی که به نحوی به شرح آب و هوای ایران می پردازند از بررسی های ایشان بهره می گیرند. به اعتبار همین شخصیت علمی است که ایشان نماینده ثابت دولت ایران در سازمان هواشناسی بوده و علاوه بر آن مدت پنج سال ریاست هواشناسی منطقه آسیا و عضویت کمیته اجرایی آن سازمان را بر عهده داشته است.
پس از انقلاب اسلامی از یادگارهای استاد در دوران چهار ساله خدمت در سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح می توان به طرح عظیم فرهنگ آبادی ها یکشور، طرح آسمان نمای تهران، چاپ اطلس بزرگ جهان به فارسی ، کمک به تاسیس مجله جغرافیایی سپهر و آماده سازی ترجمه اطلس تاریخی اسلام اشاره نمود. همکاری با سازمان مطلعه و تدوین کتب درسی(سمت) و راهنمایی و مشاوره پایان نامه و رساله دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری از جمله دیگر فعالیت های استاد بوده است.
جغرافیدانان ایران به پاس زحمات چندین ساله در آموزش جغرافیا و اشاعه این علم در فرهنگ کشور به حق عنوان "پدر جغرافیای ایران" را به وی داده اند.
مشاغل دانشگاهی و غیر دانشگاهی
- دبیر دانشگاه تهران از 1317 تا 1334
- دانشکده افسری و ستوان دوم وظیفه صنف توپخانه 1318 تا 1320
- دانشیار دانشگاه تهران 13339تا 1354
- استاد دانشگاه تهران از سال 1339 تا 1354
- مدیر کل هواشناسی از سال 1335 تا 1346
- معاون وزارت راه 1342 تا 1347
- معاون دانشگاه تهران از 1347 تا 1348
- مدیر گروه آموزشی جغرافیا دانشگاه تهران از مهر 1348 تا اردیبهشت 1353
- رئیس دانشکده ادبیات از 29/2/1353 تا مهرماه 1354
- استاد ممتاز دانشگاه تهران 1354
- رئیس موسسه آموزش عالی بیرجند از 30مهرماه 1354 تا پایان 1357 که در سالهای بعد از انقلاب تحت عنوان دانشگاه بیرجند توسعه چشمگیری پیدا کرده است.
- محقق و عضو هیأت علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی از 1364 تاکنون
- مشاور سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح از 1368 تا 1372
- مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی از 1373
- عضو کمیته جغرافیایی مرکز گفتگوی تمدنها از 1378
کتابها و آثار چاپ شده
- جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه ، بنگاه پروین، تهران 1320
- بشر چیست، ترجمه از آثار مارک تواین، چاپ اول کتابفروشی چهر، تهران 1324، چاپ دوم، بنگاه افشاری،1346 ، چاپ سوم، بنگاه افشاری، 1351
- کتب جغرافیای دبیرستانی، با مشارکت گروه های مولفان، سالهای 1330
- جغرافیای سال پنجم ابتدایی با همکاری دکتر لطف الله مفخم پایان و حسین خلیل فر، موسسه فرانکلین، تهران 1336 و در سالهای بعد وزارت آموزش و پرورش
- آمار بارندگی در ایران، نشریه شماره 3، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک، دانشگاه تهران1338
- فهرست مقالات جغرافیایی با همکاری جواد صفی نژاد، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران،1341
- جغرافیای ایران، چهار فصل از جلد اول ایرانشهر، نشریه شماره 22، کمیسیون ملی یونسکو، تهران 1342
- اطلس اقلیمی ایران، موسسه جغرافیای دانشگاه تهران، 1346
- 32 مقاله جغرافیایی، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران 1349
- جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
- آب و هوای کشورهای آسیای مرکزی، بخشی از انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
- بستر جغرافیایی تاریخ ایران، بنگاه انتشاراتی اقبال
- تاریخ جغرافیای اسلامی، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران 1371، چاپ دوم 1375
- مطالعه اجمالی فرهنگ های جغرافیایی، وزارت جهاد سازندگی، تهران 1373
- نامه هایی از قهستان، ترجمه، مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی، مشهد 1379
مقالاتی که به صورت نقد کتاب به چاپ رسیده است
- مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، اثرم.پ. پتروف، ترجمه حسین گل گلاب، راهنمای کتاب، شماره چهارم از سال اول، ص 376، 340 تهران، زمستان1337
- کلیات جغرافیای طبیعی، تألیف دکتر جهانگیر صوفی، راهنمای کتاب، ص202-208، تهران، تیرماه 1339
- جغرافیای اقلیمی، تألیف دکتر پریدخت فشارکی، راهنمای کتاب شماره های مهر و آذر و دی و اسفند 1352
- فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی، از دکتر حسین پاپلی یزدی، مجله سپهر، شماره های 3و4 ، دوره اول، تابستان 1370
- کوه ها و کوهنامه ایران، مهندس عباس جعفری، انتتشارات گیتا شناسی، مجله سپهر، شماره اول، بهار1369
- معرفی دو کتاب ژئومورفولوژی، تألیف دکتر فرج الله محمودی و دکتر مقصود خیام، مجله سپهر 1371
مقدمه بر کتاب
- اطلس خلیج فارس، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران 1350
- شهرستان نور، پیروز مجتهدزاده، چاپخانه صبح امروز، تهران1352
- اطلس افغانستان، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران
- اطلس عمومی جهان، انتشارات موسسه گیتا شناسی، تهران
- گیتا شناسی کشورها، چاپ اول و دوم، انتشارات گیتا شناس، 1362
- اصول جغرافیای انسانی و اشاراتی به جغرافیای انسانی ایران، تألیف جواد صفی نژاد، انتشارات دانشگاه تهران، 1363
- گزیده ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، تألیف عاشوری، جهاد دانشگاهی، 1364
- جغرافیای پزشکی، هوشور زردشت، دانشکده بهداشت، دانشگاه تهران
- کلیات ژئومورفولوژی ایران، تألیف دکتر محمود حریریان، چاپ شقایق، 1369
- اطلس بزرگ جهان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،1369
- جغرافیای کشورهای اسلامی، تألیف دکتر منش زاده، 1378
مقالات علمی چاپ شده
- 1321 اقیانوس ساکن و دول اروپایی، انتشارات کتابفروشی پروین، تهران 1321
- 1322 امریکا را بشناسید، سری مقالات منتشر شده در مجله ایران و امریکا، شماره های 21و23 مربوط به سالهای 1322و1323
- دون ژوان ایران (مقاله تاریخی)، مجله یادگار، شماره 2 سال سوم، آبان 1324
- انحطاط جغرافیایی شهر بیرجند، مجله یادگار،شماره2، سال سوم، آبان 1325
- لزوم تهیه نقشه های جغرافیایی (برای توجه هیأت عالی برنامه)، روزنامه اطلاعات 1325
- خشکسالی در قاینات، مجله یادگار، شماره3، سال5، آبان 1327
- تغییرات ناگهانی هوای ساحل جنوبی خزر، مجله یادگار، شماره4، سال 5، 1327
- تغییر سطح دریای خزر، مجله دانش، شماره3، 1328
- پاکستان، همسایه جدید ما، مجله یادگار، شماره8و9 ، سال5 ، 1328
- فرضیه جدید درباره پیدایش منظومه شمسی، مجله دانش، شماره7، سال 2، 1329
- فرضیه جدید درباره پیدایش منظومه شمسی، مجله دانش، شماره8، سال2، 1330
- خیام و دنیای امروز، اطلاعات ماهانه، شماره8، آبان 1330
- تاریخچه نهضتهای"پان"، مجله دانش، شماره3،سال3، اسفند 1330
- خاورمیانه کجاست؟، مجله مهر، شماره های6و7، 1331
- مفهوم واقعی نژاد، مجله مهر، شماره8، اسفند 1331
- تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره1، سال3، 1334
- گزارش کنفرانس یونسکو در استرالیا درباره آب و هوای مناطق خشک جهان، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره3، سال 4، 1336
- گزارش کمیته هواشناسی مناطق خشک، نشریه شماره1، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، 1337
- هواشناسی در ایران، اولین سالنامه هواشناسی، اسفند1338
- سازمان جهانی هواشناسی و هواشناسی ایران، مجله خواندنیها، شماره91، 1339
- تأثیر آب و هوا در زندگی بشر، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، اسفند1339
- ملاحظاتی درباره باران سال، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1340
- ملاحظاتی درباره باران چند سال اخیر ایران،نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1341
- تغییرات آب و هوا، نامه صنعت نفت ایران، شماره11، اسفند1341
- سخنی چند درباره هواشناسی، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1342
- برتراند راسل و جغرافیا، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره1،سال11، مهر1342
- سازمان هواشناسی جهانی و هواشناسی ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، 1342
- بررسی اجمالی باران 13 سال اخیر ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، 1344
- ملاحظاتی موقت راجع به تبخیر در ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1346
- هوا، آستانه فضا، سلسله مقالات مندرج در مجله فضا از اسفند 1346
- تدریس جغرافیا در آسیا و اقیانوسیه (گزارش کنفرانس یونسک در سنگاپور) زمین و زمان، سال 9، شماره14، 1351
- سیری در سوابق جغرافیا در ایران، گزارش اولین کنگره جغرافیدانان ایران، دانشگاه تهران، 1352
- ملاحظاتی درباره پزشکان ایرانی مقیم آلمان غربی، جامعه نوین، شماره2، 1353
- کاربرد ماهواره ها در بررسیهای جغرافیایی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره2، سال22، 1354
- وضع امروز جغرافیا در ایران، مجموعه سخنرانیهای چهارمین کنگره جغرافیدانان ایران، دانشگاه مشهد، 1356
- آمایش سرزمین به صورت یک منبع طبیعی با نمونه هایی از آسیا، جغرافیا، نشریه انجمن جغرافیدانان ایران، دوره اول، شماره2، 1356
- ملاحظاتی درباره سید محمد فرزان، در کتاب یادی از استاد فرزانه فرزان، اثر ابراهیم صهبا، 1358
- آتشفشان سنت هلن، نشریه انجمن جغرافیدانان ایران، دوره اول، شماره3، بهار1360
- برداشتی جغرافیایی از جمعیت مسلمان جهان و پاره ای از مشخصات دموگرافیک آن، مجموعه مقالات سمینار جغرافیایی، جلد اول، به کوشش دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1365
- ملاحظاتی درباره آلودگی هوا و باران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره2، سال اول، 1365
- نگرشی مجدد بر سمینار بین المللی جغرافیایی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره2، سال اول، 1365
- به انگیزه اگر باران به کوهستان نبارد، مجله چیستا، سال5، شماره10، 1366
- هانتینگتون و پارسیان هند، مجله چیستا، سال4، شماره 2، 1366
- روند تحقیقات جغرافیایی در ایران، پژوهشهای جغرافیایی، شماره25، 1368
- نقشه جغرافیا و سیاست، مجله سپهر، شماره1، 1369
- شمه ای از فعالیتهای جغرافیایی سازمان جغرافیا، مجله سپهر، شماره1، 1369
- جغرافیا چیست و چه فایده ای دارد، سری مقالات عامیانه از شماره دوم مجله سپهر
- نقشه و انتقال اطلاعات جغرافیایی، گزارش سمینار نقشه در دفاع و سازندگی، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1369
- گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی (داستان خشک شدن آرال)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره17، 1369
- نقش نقشه در انتقال اطلاعات، مجله سپهر، شماره6، 1369
- به مناسبت انتشار مجدد علوم زمین، علوم زمینی ، انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی، شماره3، 1370
- تحولات نو در جغرافیا، رشد آموزش جغرافیا، سال7، شماره26، 1370
- پیرامون تعاریف جغرافیا، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره29، 1371
- سرگشتگی در تعاریف، رشد آموزش جغرافیا، سال9، شماره35، 1371
- ملاحظاتی درباره نام جغرافیا، مجله سپهر، دروه دوم، شماره 6، 1371
- ملاحظاتی درباره آموزش جغرافیا در انگلستان، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره32، 1371
- صدسالگی انجمن جغرافیایی انگلستان، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره36، 1372
- آب و هوای منطقه جمهوریهای آسیای مرکزی، ویژه نامه مجله سپهر، مجموعه مقالات جغرافیایی درباره کشورهای آسیای مرکزی، 1373
- عباس اقبال، دانشمندی که ایران او را نشناخت، مجله کهکشان، شماره4، 1373
- آب و هوای گیلان، فصلی از جلد اول کتاب گیلان از انتشارات گروه پژوهشگران ایران، 1374
- معرفی یک سیاحتنامه تاجیکی، جش نامه دکتر ایرج افشار، جلد2، 1376
- مقالات متعدد در هشت جلد اول دایره المعارف بزرگ اسلامی (آب، آذربایجان، ابوظبی، ابوموسی، اردن، اندونزی،...)
انتشارات به زبان انگلیسی
- ملاحظاتی درباره بارانهای تابستان 54، مجله جغرافیا، بوستون، شماره 6 از جلد 54 (1954)
- مقالاتی درباره جغرافیای ایران، دایره المهرف بریتانیا، چاپهای مختلف
- آب و هوای ایران، چاپ انجمن جغرافیای مصر، قاهره 1335
- آب و هوای ایران، فصلی از تاریخ قدیم ایران کمبریج، 1968
- اطلس اقلیمی ایران (فارسی و انگلیسی)، موسسه جغرافیای دانشگاه تهران، 1346
- اکولوژی و اقلیم شناسی، انتشارات سازمان هواشناسی جهانی
- اقلیم شناسی باستانی ایران، در کتاب جغرافیای تاریخی خاورمیانه، منچستر1974
- آمایش زمین به صورت یک منبع طبیعت، گزارش سازمان هواشناسی جهان از سمپوریوم هواشناسی در رابطه با برنامه ریزی شهری و منطقه ای در اشویل کارولینای شمالی امریکا، 1975
- سه فصل جغرافیایی، ایرا، عناصر سرنوشت، اثر رولف بتی، چاپ انگلستان، 1976
- مقالات متععد در انتشارات فنی سازمان هواشناسی جهانی
- مقاله درباره ایران در 12 صفحه در دایره المعارف ملل (ورلد مارک)، جلد4، چاپ جان وایلی، نیویورک 1976
- مطالعه جغرافیایی در خواص جمعیتی امت مسلمان در جهان، جغرافیای جمعیت، انتشارات دانشگاه پنجاب، جلد 4، شماره های 1و2، 1986
- ایران (20صفحه)، ورلد مارک انسایکلوپدیا، جلد4، نیویورک، 1983
- تحولات تاریخی مرزهای آذربایجان، مرزهای ایران نو، تأایف پروفسور مک گلن، انتشارات مرکز ژئونولیتکی و مرزهای بین المللی دانشگاه لندن، 1994
عضویت در انجمن ها و شوراهای علمی و دانشگاهی
- عضویت مادام العمری انجمن جغرافیایی انگلستان
- عضو سابق انجم سلطنتی مردم شناسی انگلستان و ایرلند
- عضو شورای عای آمار
- عضو هیأت تحریریه دایره المعارف بریتانیا
- عضو افتخاری انجمن آمریکایی پیشرفت علوم
- عضو شورای عالی مردم شناسی
- عضو انجمن جغرافیایی کشورهای آسیا و افریقا
- عضو کمیته ملی آبشناسی (یونسکو)
- عضو هیأت ممیزه دانشگاه تهران
- عضو شورای عالی دانشگاه تهران
- عضو کمیسیون همکاری فرهنگی ایران و فرانسه (دانشگاهی)
- عضو کمیته جغرافیایی فرهنگستان ایران
- عضو شورای عالی جغرافیایی وابسته به سازمان جغرافیایی کشور
- عضو کمیته برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش
- عضو هیأات امنای مدرسه عالی بازرگانی رشت
- عضو هیأت امنای مدرسه عالی علوم اراک
- عضو هیأت امنای مدرسه عالی فنی
- عضو اتحادیه انجمنهای علمی
- رئیس اولین کنگره جغرافیدانان ایران، 1352
- اولین رئیس انجمن جغرافیدانان ایران، 1353تا 1362
- عضو سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت)
- عضو محققین مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
- عضو کمیته رهبری طرح اطلس اقلیم یایران
- دانشمند سال هواشناسی در سال 2001
- چهره ماندگار